Zakon Joannitów był jednym z trzech dużych zakonów rycerskich, działających w Polsce w średniowieczu.
Zakon Joannitów, inaczej znany jako Zakon Kawalerów Maltańskich, Szpitalnicy, Joannici lub Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana Chrzciciela, to zakon wywodzący się z bractwa zawiązanego w 1070 roku przy szpitalu Jana Jałmużnika w Jerozolimie. Jego głównym zadaniem była opieka nad szpitalami dla pielgrzymujących do Ziemi Świętej oraz zakładanie nowych szpitali. Nazwa „szpitalnicy” wywodzi się od faktu, że zakon zajmował się opieką nad szpitalami oraz organizował azyl i pomoc dla pielgrzymów.
Brat Gerard, założyciel zgromadzenia, otrzymał zgodę papieża na przemianę swojej grupy w zakon po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców w 1099 roku. Wraz z tą zgodą zmienił też patrona swojego zakonu na św. Jana Chrzciciela. Dzięki uznaniu, jakim cieszył się zakon, otrzymywał on wiele ziem, budynków i przywilejów. W zamian za to, zakon miał obowiązek opieki nad pielgrzymami do Ziemi Świętej. Komandorie zakonu zaczęły pojawiać się w całej Europie dzięki nadaniom ziem i przywilejów od lokalnych władz.
Zakon zajmował się początkowo prowadzeniem szpitali i opieką nad pielgrzymami. W połowie XII wieku pojawili się wśród nich rycerze i żołnierze, co sprawiło, że Joannici zaczęli działać jako zakon rycerski. Ich działalność wojskowa rozpoczęła się od przejęcia zamku Bath-Gibelin na wschodzie od Gazy w 1137 roku, darowanego przez króla Jerozolimy. W 1140 roku zbudowali twierdzę Margat na północy od Trypolisu oraz kupili Belvoir na północy od Nablusu. W kolejnych latach zakon zaczął budować szpitale-warownie i otrzymywać różne zamki, w tym Homs i słynny Krak des Chevaliers. Bracia żołnierze pojawili się w dokumentach zakonu w 1182 roku, a ich status został potwierdzony podczas zgromadzenia w 1205 roku. W zakonie Joannitów byli bracia składający śluby, tj. bracia kapłani i bracia rycerze, oraz świeccy członkowie i współpracownicy. Najwyższym stopniem w hierarchii zakonu, zwanym wielkim mistrzem, mógł być tylko Joannita, który był rycerzem. Należy jednak pamiętać, że członek zakonu rycerskiego z XII wieku nie musiał być rycerzem, co dotyczyło nie tylko zakonu Joannitów.
Joannici opuścili Ziemię Świętą w 1291 roku i osiedlili się na Cyprze, gdzie rozszerzyli swoją organizację na 7 grup językowych, które stanowiły jednostki organizacyjne. W ramach tych grup działały przeoraty, podzielone na baliwaty, a najmniejszą jednostką była komandoria (komturia, komenda). Na Cyprze zakon zbudował potężną flotę, która przyczyniła się do jego wzrostu w siłę i znaczenia w Europie. W 1310 roku Joannici zdobyli wyspę Rodos, dotychczas należącą do Bizancjum, co było krokiem w kierunku niezależności politycznej i utworzenia własnego państwa. W początkach XIV wieku zakon przejął też wiele dóbr należących do zlikwidowanego zakonu Templariuszy.
Zakon Joannitów, zwany potocznie Zakonem Maltańskim lub Kawalerami Maltańskimi, osiedlił się na Malcie w 1523 roku, po siedmiu latach tułaczki po zdobyciu Rodos przez Sulejmana Wspaniałego. Malta była kolejną bazą floty zakonu, której działania często były porównywane do piractwa, szczególnie wobec floty muzułmańskiej. Warto również wspomnieć, że Malta była również centrum handlu niewolnikami. Mimo to, utrzymanie zakonu na Malcie wymagało wspomagania komandorii z Europy, co stawało się coraz trudniejsze. Dopiero od przeniesienia siedziby zakonu na Maltę nazwa „Zakon Maltański” lub „Kawalerowie Maltańscy” stała się powszechnie używana. Należy jednak pamiętać, że ta nazwa nie obejmuje Joannitów z baliwatu Brandenburskiego, którzy stali się protestantami kilka lat później.
Po likwidacji zakonu Templariuszy, Joannici przejęli jedynie część ich majątku na terenach Brandenburgii, resztę przejął kościół i margrabia. Majątek Templariuszy, który został przejęty przez Joannitów na podstawie układu z Cremmen w 1318 roku, nie zawsze i nie od razu przeszedł w ich ręce. Przykładem może być Sulęcin, który Joannici przejęli dopiero w 1351 roku (Dom Joannitów w Sulęcinie istnieje do dziś). Wysokie skupienie komandorii zakonu Joannitów na tym terenie spowodowało naturalne skupienie się pod jednym zwierzchnictwem, początkowo nieformalnym, a później w formie Baliwatu Brandenburgii pod „patronatem” margrabiego, w ramach zakonu Przeoratu Górnych Niemiec. Zwierzchnikiem Baliwatu był Preceptor, a później od czasów reformacji Herrenmeister.
Od 1382 roku, zgodnie z porozumieniem zawartym w Heimbach, Baliwat Brandenburgii posiadał dużą niezależność w ramach Zakonu Joannitów. W 1426 roku Joannici nabywają dziedziczny dwór rycerski i majątek w Słońsku, gdzie budują zamek przeznaczony na siedzibę baliwatu. W 1538 roku elektor brandenburski przechodzi na luteranizm, a za nim idą miejscowi zakonnicy. Dzięki temu Baliwat Brandenburski staje się protestancki, mimo że nadal pozostaje związany z katolickim przeoratem. Różnica polega na tym, że Joannici z Baliwatu Brandenburgii mogą zawierać małżeństwa. Małżeństwa wśród Joannitów stają się coraz bardziej powszechne.
Z upływem czasu Baliwat Brandenburgii traci swoje znaczenie religijne. Joannici z Baliwatu Brandenburskiego są cenieni przez władze Nowej Marchii za swój udział w rozwoju tych ziem. Są również zapraszani do pełnienia roli doradców dla margrabiów brandenburskich, w szczególności dla Hohenzollernów, a także dostarczają doświadczonych oficerów i urzędników.
Baliwat Brandenburgii był również odpowiedzialny za komandorie Joannitów zlokalizowane na terenach obecnej Polski, takich jak Boryszyn, Słońsk, Łagów, Rurka, Świdwin, Chwarszczany, Stargard, Świebodzin, Czaplinek, Suchań, Stary Drahim, Swobnica i Sulęcin. W ramach tego baliwatu znajdowały się również komandorie poza granicami Nowej Marchii i Ziemi Torzymskiej, takie jak Kolin, Suchań (Stargard), Swobnica i wcześniej Rurka. Baliwat obejmował również komandorie z Meklemburgii (obecnie Meklemburgia-Pomorze Przednie) i Dolnej Saksonii.
Jako zakon ponadnarodowy, Szpitalnicy starali się unikać konfliktów z władzami. Mimo to, Joannici z komandorii w Rurce mieli patronat nad kościołem mariackim w Chojnie w Nowej Marchii, co prowadziło do konfliktu z władzami tego regionu. W rezultacie, komandoria w Rurce została zdemolowana, a siedziba została przeniesiona do Swobnicy, gdzie został zbudowany zamek. Niemniej jednak, patronat Joannitów nad kościołem w Chojnie przetrwał tę burzę.
W 1810 roku Zakon Joannitów w Prusach został pozbawiony swojego majątku i faktycznie rozwiązany. Mimo to, nadal istniał formalnie, ale nie mogło do niego przyjmować nowych członków. W 1852 roku Baliwat został odtworzony, zachowując pewną ciągłość, ale w nieco zmienionej formie organizacyjnej, jako stowarzyszenie pod patronatem króla Prus. Celem tego stowarzyszenia było m.in. zakładanie i prowadzenie szpitali, szczególnie w mniejszych miastach. Pierwszy wzorcowy szpital powstał w Słońsku. Obecny, katolicki Zakon Maltański uznaje ewangelickie zakony w Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii i Szwecji. Od jakiegoś czasu Joannici z Baliwatu Brandenburgii pomagają w odbudowie zamku w Słońsku, który od 1852 roku był siedzibą ich stowarzyszenia.
